## ప్రధాన సించాత పథకాలు మరియు కమాండ్ ప్రాంత అభివృద్ధి (Major Irrigation Projects and Command Area Development)

**పరిచయం:**

భారతదేశం వ్యవసాయాధారిత ఆర్థిక వ్యవస్థ. దేశ జనాభాలో గణనీయమైన భాగం, ముఖ్యంగా గ్రామీణ ప్రాంతాలలో, వ్యవసాయంపై ఆధారపడి జీవిస్తున్నారు. అయితే, వర్షపాతం అనిశ్చితంగా మరియు ప్రాదేశికంగా అసమానంగా ఉండటం వల్ల, సాగునీటి వనరులను నమ్మకంగా అందించడానికి, ప్రధాన సించాత పథకాలు (Major Irrigation Projects) చాలా కీలకమైనవి. ఇవి నదులను ఆనకట్టలతో అడ్డుకోవడం, కాలువల వ్యవస్థలను నిర్మించడం ద్వారా విస్తారమైన భూములకు నీటిని సరఫరా చేస్తాయి. అయితే, ఈ పథకాల నుండి నీటిని సమర్థవంతంగా మరియు సమానంగా వినియోగించుకోవడానికి, 'కమాండ్ ప్రాంత అభివృద్ధి' (Command Area Development - CAD) అనే కీలకమైన అంశం అవసరం.

**ప్రధాన సించాత పథకాలు (Major Irrigation Projects):**

ఇవి సాధారణంగా పెద్ద ఎత్తున నిర్మించబడే పథకాలు, ఇవి నదులపై ఆనకట్టలు, నీటిని నిలువ చేసే జలాశయాలు, వందల మైళ్ళ పొడవైన ప్రధాన కాలువలు, శాఖా కాలువలు, ఉప శాఖా కాలువల వ్యవస్థలను కలిగి ఉంటాయి. ఇవి వేల, లక్షల హెక్టార్ల భూమికి సాగునీటిని అందిస్తాయి.

**ప్రధాన ఉదాహరణలు (తెలుగు రాష్ట్రాలకు సంబంధించినవి):**

1.  **నాగార్జునసాగర్ ప్రాజెక్టు (ఆంధ్రప్రదేశ్ & తెలంగాణ):**

    *   **నది:** కృష్ణా నది.

    *   **ఆనకట్ట:** నాగార్జునసాగర్ (నందికొండ).

    *   **ముఖ్యత:** భారతదేశంలోనే అత్యంత పురాతన మరియు అతిపెద్ద బహుళ-ఉద్దేశ్య నీటి పథకాలలో ఒకటి. ఇది కృష్ణా నదిపై మొదటి ఆనకట్ట.

    *   **కమాండ్ ప్రాంతం:** ఆంధ్రప్రదేశ్లోని గుంటూరు, పల్నాడు, ప్రకాశం, కృష్ణా, శ్రీ పొట్టి శ్రీరాములు నెల్లూరు జిల్లాలలోనూ, తెలంగాణలోని నల్గొండ, ఖమ్మం జిల్లాలలోనూ సుమారు 8.7 లక్షల హెక్టార్లకు సాగునీరు అందిస్తుంది.

    *   **ప్రయోజనాలు:** వ్యవసాయం, ఉత్పత్తి పెరుగుదల, హైడ్రో ఎలక్ట్రిసిటీ, ప్రవాస పక్షులకు ఆశ్రయం, పర్యాటకం.

2.  **శ్రీరామసాగర్ ప్రాజెక్టు (పూర్వం శ్రీశైలం ప్రాజెక్టు) (ఆంధ్రప్రదేశ్ & తెలంగాణ):**

    *   **నది:** కృష్ణా నది.

    *   **ఆనకట్ట:** శ్రీరామసాగర్ (శ్రీశైలం).

    *   **ముఖ్యత:** కృష్ణా నదిపై రెండవ అతిపెద్ద ఆనకట్ట. భారతదేశంలోనే అత్యంత ఎత్తైన ఆనకట్టలలో ఒకటి. ప్రధానంగా విద్యుత్ ఉత్పత్తికి నిర్మించబడినప్పటికీ, విస్తారమైన సించాత సౌకర్యాలను కూడా అందిస్తుంది.

    *   **కమాండ్ ప్రాంతం:** ఆంధ్రప్రదేశ్లోని కడప, కర్నూలు, అనంతపురం జిల్లాలలోనూ, తెలంగాణలోని మహబూబ్ నగర్, రంగారెడ్డి, నల్గొండ జిల్లాలలోనూ సుమారు 5 లక్షల హెక్టార్లకు సాగునీరు అందిస్తుంది (ప్రధాన కాలువల ద్వారా).

    *   **ప్రయోజనాలు:** విద్యుత్ ఉత్పత్తి (అతిపెద్ద హైడ్రో ఎలక్ట్రిక్ పవర్ ప్లాంట్లలో ఒకటి), సాగునీరు.

3.  **పోలవరం ప్రాజెక్టు (ఆంధ్రప్రదేశ్):**

    *   **నదులు:** గోదావరి నది (ఇంద్రక్క సాగర్ రిజర్వాయర్ నుండి).

    *   **ఆనకట్ట/బ్యారేజీ:** పోలవరం లిఫ్ట్ ఇరిగేషన్ స్కీమ్.

    *   **ముఖ్యత:** భారతదేశంలోనే అతిపెద్ద లిఫ్ట్ ఇరిగేషన్ ప్రాజెక్ట్. గోదావరి నీటిని సుమారు 300 అడుగుల ఎత్తుకు ఎత్తి, రాయలసీమ ప్రాంతానికి అందించడం దీని ప్రత్యేకత.

    *   **కమాండ్ ప్రాంతం:** ఆంధ్రప్రదేశ్లోని ప్రకాశం, కడప, చిత్తూరు, అనంతపురం జిల్లాలలో సుమారు 2.3 లక్షల హెక్టార్లకు సాగునీరు అందిస్తుంది. ఇది రాయలసీమ ప్రాంతాన్ని పరివర్తన చెందించడానికి కీలకం.

    *   **ప్రయోజనాలు:** ఎండిపోయిన రాయలసీమ ప్రాంతానికి జీవనదాయిని, వ్యవసాయ ఉత్పత్తిలో విప్లవాత్మక మార్పు, గ్రామీణ అభివృద్ధి.

4.  **కాకతీయ కెనాల్ ప్రాజెక్టు (తెలంగాణ):**

    *   **నది:** గోదావరి నది (శ్రీరామ్ సాగర్ ప్రాజెక్ట్ నుండి).

    *   **ఆనకట్ట/బ్యారేజీ:** ఇది ప్రధానంగా శ్రీరామ్ సాగర్ ప్రాజెక్ట్ నీటిని ఉపయోగించుకునే ఒక మహాకాయ కాలువ వ్యవస్థ.

    *   **ముఖ్యత:** తెలంగాణ రాష్ట్రం ఏర్పడిన తర్వాత నిర్మించిన అతి పెద్ద సించాత పథకం. ఇది తెలంగాణలోని మధ్య మరియు ఉత్తర జిల్లాలకు నీటిని అందిస్తుంది.

    *   **కమాండ్ ప్రాంతం:** తెలంగాణలోని నల్గొండ, భద్రాద్రి కొత్తగూడెం, జయశంకర్ భూపాలపల్లి, పెద్దపల్లి, కరీంనగర్, రాజన్న సిరిసిల్ల, సిద్ధిపేట, జగిత్యాల, కామారెడ్డి, మెదక్, సంగారెడ్డి, మెద్చల్ మల్కాజ్గిరి, వికారాబాద్, యాదాద్రి భువనగిరి మొదలైన అనేక జిల్లాలలో సుమారు 18.25 లక్షల ఏకరాలకు (7.38 లక్షల హెక్టార్లు) సాగునీరు అందించే సామర్థ్యం కలిగి ఉంది. (పూర్తి అమలు పరిధి చేరుకోవడం కొనసాగుతోంది).

    *   **ప్రయోజనాలు:** తెలంగాణలోని నీటిపారుదలలో విప్లవం, ఎండిపోయిన ప్రాంతాల పునరుజ్జీవనం, వ్యవసాయ వైవిధ్యం, తాగునీటి సమస్యల పరిష్కారం.

**కమాండ్ ప్రాంత అభివృద్ధి (Command Area Development - CAD):**

ప్రధాన సించాత పథకం నిర్మాణం పూర్తయ్యాక, ఆ పథకం నుండి నీరు అందే భౌగోళిక ప్రాంతాన్ని "కమాండ్ ప్రాంతం" (Command Area) అంటారు. కానీ కేవలం నీటిని ప్రాజెక్ట్ చివరి బిందువు వరకు తీసుకువెళ్లడమే తుది లక్ష్యం కాదు. ఆ నీటిని **సమర్థవంతంగా, సమానంగా, సమయానికి, స్థిరంగా** రైతులకు అందించి, వ్యవసాయ ఉత్పత్తిని పెంచడమే అసలు లక్ష్యం. ఇక్కడే CAD కార్యక్రమాలు ప్రాధాన్యత పొందుతాయి.

**CAD అంటే ఏమిటి?**

ఇది ఒక సమగ్రమైన అభివృద్ధి కార్యక్రమం, ఇది సించాత పథకం నుండి అందే నీటిని సరైన పద్ధతిలో మరియు సమర్థవంతంగా ఉపయోగించుకునేలా చేయడానికి కమాండ్ ప్రాంతంలో అవసరమైన మౌలిక సదుపాయాలు మరియు సేవలను అభివృద్ధి చేయడం, నిర్వహణను మెరుగుపరచడం లక్ష్యంగా పెట్టుకుంటుంది.

**CAD యొక్క ముఖ్య భాగాలు:**

1.  **నీటి పంపిణీ వ్యవస్థ మెరుగుపరచడం (Improving Water Conveyance System):**

    *   ప్రధాన, శాఖా, ఉపశాఖా కాలువలకు లైనింగ్ చేయడం (సీమెంట్ కాంక్రీట్ లేదా ఇతర పదార్థాలతో) - ఇది నీటి కారుకొట్టడం (Seepage) మరియు కారుకొట్టడం (Evaporation) నష్టాలను తగ్గిస్తుంది.

    *   స్లూయిస్ గేట్లు (Sluice Gates), మీటరింగ్ నిర్మాణాలు (Metering Structures) వంటి నియంత్రణ నిర్మాణాలను నిర్మించడం.

    *   ఫీల్డ్ కాలువలు (Field Channels) నిర్మించడం లేదా మరమ్మత్తు చేయడం, తద్వారా నీరు నేరుగా రైతు పొలానికి చేరుతుంది.

2.  **భూమి అభివృద్ధి (Land Development):**

    *   **భూమి సమతలీకరణ (Land Leveling):** పొలం సరిగ్గా సమతలంగా లేకపోతే నీరు సమానంగా పంపిణీ కాదు. భూమిని సమతలం చేయడం ద్వారా నీటి వినియోగ సామర్థ్యం పెరుగుతుంది.

    *   **నేల సంరక్షణ (Soil Conservation):** నేల కొరతను నివారించడానికి చర్యలు.

3.  **ఫీల్డ్ వాటర్ మేనేజ్మెంట్ (క్షేత్ర నీటి నిర్వహణ):**

    *   రైతులకు సరైన నీటి నిర్వహణ పద్ధతులపై (వరుస సాగు - Furrow Irrigation, చినారీ సాగు - Drip Irrigation, తేమ సాగు - Sprinkler Irrigation) శిక్షణ ఇవ్వడం.

    *   నీటిని సమర్థవంతంగా ఉపయోగించుకునేలా చేయడం.

4.  **వ్యవసాయ సేవల అభివృద్ధి (Development of Agricultural Services):**

    *   **విత్తనాల సరఫరా:** నాణ్యమైన, అధిక దిగుబడి ఇచ్చే విత్తనాల అందుబాటు.

    *   **ఎరువులు మరియు పురుగుమందులు:** సరైన సమయంలో సరఫరా.

    *   **క్రెడిట్ సౌకర్యాలు:** రైతులకు సులభ ఋణ సౌకర్యాలు.

    *   **వ్యాపార సౌకర్యాలు:** ఉత్పత్తిని సరైన ధరకు విక్రయించేందుకు మార్కెట్ లింకేజీలు.

    *   **విస్తరణ సేవలు:** కొత్త సాంకేతిక పద్ధతులు, ఉత్తమ పద్ధతుల గురించి రైతులకు శిక్షణ.

5.  **సంస్థాగత వ్యవస్థ (Institutional Setup - WUAs):**

    *   **నీటి వినియోగదారుల సంఘాలు (Water Users' Associations - WUAs):** ఇది CAD కార్యక్రమాలకు హృదయం. కమాండ్ ప్రాంతంలోని రైతులతో ఏర్పడే ఈ స్వయం ప్రతిపత్తి సంఘాలు, వారి స్థానిక ప్రాంతంలోని నీటి పంపిణి, సేకరణ, నిర్వహణ, చిన్న మరమ్మత్తులు, నీటి ఛార్జీల వసూలు వంటి విధులను చేపట్టడంలో కీలక పాత్ర పోషిస్తాయి. ఇది స్థానిక పాలనను (Decentralization) ప్రోత్సహిస్తుంది.

**CAD యొక్క ప్రయోజనాలు:**

*   నీటి వినియోగ సామర్థ్యం పెరుగుదల (నష్టాలు తగ్గడం).

*   నీటి పంపిణీలో సమానత్వం మరియు న్యాయం.

*   వ్యవసాయ ఉత్పత్తి మరియు దిగుబడులలో గణనీయమైన పెరుగుదల.

*   రైతుల ఆదాయం పెరుగుదల.

*   వ్యవసాయ పద్ధతులలో వైవిధ్యం (ఎక్కువ విలువైన పంటలు పండించడం).

*   నీటి వనరుల సుస్థిర నిర్వహణ.

*   స్థానిక సంస్థల (WUAs) ద్వారా రైతుల శక్తీకరణ.

**సవాళ్లు:**

*   **పెద్ద పరిధిలో నిర్మాణం:** CAD కార్యక్రమాలు విస్తారమైనవి మరియు ఖర్చుతో కూడుకున్నవి.

*   **WUAs బలహీనత:** కొన్ని ప్రాంతాలలో WUAs సరిగ్గా పనిచేయకపోవడం, నిధుల కొరత, నిర్వహణ సామర్థ్యం లేకపోవడం.

*   **రైతుల పాల్గొనడం:** అన్ని రైతులను సమగ్రంగా చేర్చుకోవడంలో ఇబ్బందులు.

*   **నిర్వహణ మరియు నిర్వహణ:** నిర్మించిన మౌలిక సదుపాయాలను నిరంతరం నిర్వహించడం మరియు మరమ్మత్తు చేయడం.

*   **రాజకీయ జోక్యం:** నీటి పంపిణిలో రాజకీయ జోక్యం.

**ముగింపు:**

ప్రధాన సించాత పథకాలు మన వ్యవసాయానికి జీవనాడి. అయితే, ఈ పెద్ద పెద్ద పథకాల నుండి అందే నీటి వనరులను సమర్థవంతంగా మరియు న్యాయబద్ధంగా ఉపయోగించుకోవడానికి కమాండ్ ప్రాంత అభివృద్ధి (CAD) అనేది తప్పనిసరి. నాగార్జునసాగర్, శ్రీరామసాగర్, పోలవరం, కాకతీయ కెనాల్ వంటి ప్రాజెక్టుల ద్వారా అందే విస్తారమైన నీటిని, CAD కార్యక్రమాలు (ముఖ్యంగా క్షేత్ర స్థాయిలో మౌలిక సదుపాయాల అభివృద్ధి, భూమి సమతలీకరణ, WUAs ఏర్పాటు) ద్వారా సమర్థవంతంగా వినియోగించుకోవడం ద్వారే, నిజమైన వ్యవసాయ విప్లవం సాధ్యమవుతుంది. ఇది రైతుల ఆదాయాన్ని పెంచడమే కాకుండా, దేశ ఆహార భద్రతకు మరియు నీటి వనరుల సుస్థిర నిర్వహణకు దోహదపడుతుంది. కాబట్టి, పెద్ద పథకాల నిర్మాణంతో పాటు, CAD కార్యక్రమాలపై సమాన ప్రాధాన్యత ఇవ్వడం చాలా అవసరం.